آیه 16 سوره حجرات

قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدِينِكُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَلِيمٌ «16»

شأن نزول: چون اين آيه نازل شد اعراب سوگند خوردند كه در اين قول، دل ما موافق زبان، و سريره ما موافق علانيه است، يعنى مؤمنان صادق العقيده هستيم، حق تعالى به جهت رد قول و توبيخ ايشان آيه نازل فرمود كه:

قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدِينِكُمْ‌: بگو اى پيغمبر آيا مى‌آموزيد، يعنى خبر مى‌دهيد خدا را به كيش خود و مى‌پنداريد كه خدا نمى‌داند سرائر شما را، وَ اللَّهُ يَعْلَمُ‌: و حال آنكه خدا مى‌داند، ما فِي السَّماواتِ‌: آنچه در آسمانها است از مكونات علويه، وَ ما فِي الْأَرْضِ‌: و آنچه در زمين است از حادثات سفليه، وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَلِيمٌ‌: و خداى بهمه چيزها دانا است و هيچ چيز بر او مخفى نيست، زيرا ذات يگانه او عالم بالذات است، پس علم او به معلومات بالذات خواهد بود و محتاج به علمى نيست.

تنبيه: استفهام انكارى و توبيخى است نسبت به كسانى كه رويه و طريقه خلافى را براى خود اتخاذ كنند، حق تعالى از باب سرزنش فرمايد: آيا مى‌خواهيد به خداى خود چيزى ياد بدهيد و حال آنكه خداى شما عالم است به تمام امور مخفيه و مستوره آسمان و زمين، پس محتاج به علمى نيست و نه به كسى كه او را عالم گرداند؛ اشعارى است به عده بسيارى كه احكام و فرامين الهى را متروك و طريقه و رويه‌اى را به عمليات خود ارائه دهند از حيث لباس و تزيين و كشف حجاب و استعمال الات لهو و لعب و ترويج فجايع و غيره، چنانچه به ديده بصيرت و گوش حقيقت ملاحظه شود؛ هر آينه آيه شريفه به لسان‌

جلد 12 - صفحه 208

رسا در عالم معنا جامعه اسلامى را ابلاغ فرمايد كه اى مسلمانان آيا مى‌خواهيد به خداى خود ياد دهيد دين خود را، يعنى امروزه دين ما بدين طريقه باشد و حال آنكه خداى تعالى داناست به تمام جزئيات مخلوقات و آنچه صلاح و نظام بشريت است تا قيام قيامت در قرآن مجيد بيان فرموده كه اتمام حجت خواهد بود براى عموم.

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ «15» قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدِينِكُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَلِيمٌ «16» يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَيَّ إِسْلامَكُمْ بَلِ اللَّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَداكُمْ لِلْإِيمانِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ «17» إِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ غَيْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ «18»

ترجمه‌

جز اين نيست كه مؤمنان آنانند كه گرويدند بخدا و پيغمبر او پس شك نكردند و مجاهده كردند بمالهاشان و جانهاشان در راه خدا آنگروه ايشانند راستگويان‌

بگو آيا خبر ميدهيد خدا را بدين خود با آنكه خدا ميداند آنچه را در آسمانها و آنچه در زمين است و خدا بهمه چيز دانا است‌

منّت مينهند بر تو كه اسلام آوردند بگو منّت ننهيد بر من اسلامتان را بلكه خدا منّت مينهد بر شما كه هدايت نمودتان به ايمان اگر هستيد راستگويان‌

همانا خدا ميداند آنچه پوشيده و پنهان است در آسمانها و زمين و خدا بينا است بآنچه ميكنيد.

تفسير

خداوند متعال بعد از نفى ايمان از مسلمانان ظاهرى در آيات سابقه منحصر فرموده است ايمانرا بكسانيكه اعتقاد قلبى پيدا كردند بخدا و پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم و آنكه آنچه آورده حق است و بعدا شك و ترديد و ارتدادى براى آنها حاصل نشده و جهاد نمودند در راه خدا بمال و جان و آنكه ايشان راست گويانند در ادّعاء ايمان نه آنانكه اسلام را بطمع غنيمت و رياست يا از خوف قتل و غارت قبول نموده و بعدا مرتدّ شدند لذا قمّى ره فرموده نازل شده در شأن امير المؤمنين عليه السّلام و ظاهرا مراد آن حضرت و پيروان او از قبيل سلمان و أبو ذر و مقداد باشند كه مرتدّ نشدند بعد از رحلت پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم و شك و ريبى براى ايشان روى نداد و گفته‌اند اعراب سابق الذّكر بعد از نزول آيه سابقه آمدند و قسم ياد نمودند كه ما ايمان قلبى داريم و با اعتقاد

جلد 5 صفحه 48

اسلام آورديم لذا خداوند دستور فرموده به پيغمبر خود كه بآنها بفرمايد آيا شما خدا را دانا ميكنيد باعتقاد قلبى خودتان با آنكه خداوند بتمام جزئيات آسمانها و زمين عالم و از هر امرى باخبر است و هيچ چيز بر او مخفى نيست و استفهام براى توبيخ و ملامت آنها است بر آنكه بعد از بيان خداوند از ما في الضّمير آنها قسم ياد نمودند برخلاف آن و براى آنكه آنها منّت گذارده بودند بر پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم باسلامشان بدون جنگ دستور فرمود كه بگو باسلامتان بر من منّت نگذاريد چون اسلام ظاهرى بأغراض دنيوى قابل منّت گذارى بآن نيست و ايمان واقعى كه قابل است در صورت وجود خدا بشما عطا فرموده و بايد منّت بر شما بگذارد كه هدايت فرموده است شما را بآن بنصب ادلّه و نازل نمودن آيات دالّه بر نبوّت و راه وصول بجنّت اگر راست ميگوئيد كه داراى ايمانيد ولى خدا ميداند كه دروغ ميگوئيد چون خدا آنچه را كه در آسمانها و زمين از انظار غائب و پوشيده است ميداند و آنچه را شما بجا ميآوريد ميبيند و از دروغ و راست شما آگاه است و بر طبق آن با شما معامله خواهد فرمود در ثواب الاعمال و مجمع از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه هر كه بخواند سوره حجرات را در هر شب يا در هر روز از زوّار محمد صلى اللّه عليه و آله و سلّم بوده و خواهد بود و الحمد للّه رب العالمين و صلّى اللّه على محمد و آله الطاهرين.

جلد 5 صفحه 49

قُل‌ أَ تُعَلِّمُون‌َ اللّه‌َ بِدِينِكُم‌ وَ اللّه‌ُ يَعلَم‌ُ ما فِي‌ السَّماوات‌ِ وَ ما فِي‌ الأَرض‌ِ وَ اللّه‌ُ بِكُل‌ِّ شَي‌ءٍ عَلِيم‌ٌ «16»

بفرما آيا ‌شما‌ دين‌ ‌خود‌ ‌را‌ تعليم‌ ‌خدا‌ مي‌كنيد و حال‌ آنكه‌ ‌خدا‌ ميداند آنچه‌ ‌در‌ آسمانها و زمين‌ ‌است‌ و خداوند بهر چيزي‌ داناست‌ علم‌ ‌او‌ عين‌ ذات‌ ‌است‌ و تعبير ‌بما‌ ‌في‌ السموات‌ و الارض‌ و بكل‌ شي‌ء ‌از‌ ضيق‌ عبارت‌ ‌است‌ چون‌ جميع‌ ‌ما ‌في‌ السموات‌ و الارض‌ و جميع‌ اشياء محدود ‌است‌ و علم‌ الهي‌ حد ندارد مثل‌ علم‌ ذات‌ بذات‌ ‌که‌ ‌در‌ خور امكان‌ نيست‌ ‌که‌ ممكن‌ بتواند پي‌ بذات‌ ببرد ‌حتي‌ ‌رسول‌ اكرم‌ ‌که‌ بگويد:

«‌ما عرفناك‌ حق‌ معرفتك‌»

قُل‌ أَ تُعَلِّمُون‌َ اللّه‌َ بِدِينِكُم‌ ‌خدا‌ ‌ما ‌في‌ الضمير ‌هر‌ كس‌ ‌را‌ ازلا و ابدا ميدانست‌.

وَ اللّه‌ُ يَعلَم‌ُ ما فِي‌ السَّماوات‌ِ وَ ما فِي‌ الأَرض‌ِ وَ اللّه‌ُ بِكُل‌ِّ شَي‌ءٍ عَلِيم‌ٌ تفسيرش‌ واضح‌ ‌است‌.

]

اشاره

(آیه 16)

شأن نزول:

جمعی از مفسران گفته‌اند که: بعد از نزول آیات گذشته گروهی از اعراب خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله آمدند و سوگند یاد کردند که در ادعای ایمان صادقند، و ظاهر و باطن آنها یکی است، آیه نازل شد (و به آنها اخطار کرد که نیازی به سوگند ندارد خدا درون و برون همه را می‌داند).

تفسیر:

منت نگذارید که مسلمان شده‌اید! در آیات گذشته نشانه‌های مؤمنان راستین بیان شده بود و چنانکه در شأن نزول ذکر شد جمعی از مدعیان اصرار داشتند که حقیقت ایمان در قلب آنها مستقر است، قرآن به آنها و به تمام کسانی که همانند آنها هستند اعلام می‌کند که نیازی به اصرار و سوگند نیست، در مسأله «ایمان» و «کفر» سر و کار شما با خدائی است که از همه چیز با خبر است.

مخصوصا با لحنی عتاب آمیز در آیه مورد بحث می‌گوید: به آنها «بگو: آیا خدا را از ایمان خود با خبر می‌سازید؟ در حالی که خداوند تمام آنچه را در آسمانها

ج4، ص513

و زمین است می‌داند» (قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدِینِکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ).

و برای تأکید بیشتر می‌افزاید: «و خداوند از همه چیز آگاه است» (وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ).

ذات مقدس او عین علم است، و علمش عین ذات اوست، و به همین دلیل علمش ازلی و ابدی است.